Аутизмтай хүүхдүүдэд нойрны асуудал үүсэх нь мэдрэлийн тогтолцоо, дааврын тэнцвэрт байдал, тархины зарим хэсгийн үйл ажиллагааны өөрчлөлтөөс шалтгаалдаг. Үүнийг орчин үеийн шинжлэх ухаан болон уламжлалт анагаах ухааны талаас дэлгэрэнгүй тайлбарлая.

1. ОРЧИН ҮЕИЙН ШИНЖЛЭХ УХААН: НОЙРНЫ АСУУДЛЫН ШАЛТГААН

ТАЛАМУС БА МЭДРЭЛИЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ

• Таламус: Энэ нь мэдрэхүйн мэдээллийг зохицуулж, нойр болон сэрүүн байх үеийн зохицуулалтад оролцдог. Аутизмтай хүүхдэд таламусын үйл ажиллагаа өөрчлөгдөж, мэдрэхүйн өдөөлт (жишээ нь, гэрэл, дуу чимээ) нь нойрыг хөндөлддөг.

• Мэдрэхүйн хэт мэдрэг байдал нь хүүхдийг тайван унтахад саад болдог.

БОРГОЦОЙ БУЛЧИРХАЙ БА МЕЛАТОНИН

• Боргоцой булчирхай нь мелатонин дааврыг ялгаруулдаг бөгөөд энэ нь нойрны мөчлөгийг зохицуулдаг.

• Аутизмтай хүүхдүүдэд мелатонины ялгаралт буурсан эсвэл хэмнэл нь алдагдсан байдаг тул унтах, сэрэх мөчлөгт доголдол үүсдэг.

СЕРАТОНИН БА НОЙР

• Сератонин нь боргоцой булчирхайд мелатонин болж хувирдаг тул сератонины хэмжээ бага байх нь нойрны асуудалд хүргэдэг. Нарны гэрэл сайн авах нь сератонин ихээр ялгарахад тусалдаг. 

• Өдөр гадаа гарч амжихгүй бол ядаж хөшгөө маш сайн нээж, нарны гэрлийг өрөөнд ихээр оруулах хэрэгтэй. Тэгэж байж сератонин ч их ялгарна. Уг нь байгалийн гэрэлд илүү их ялгардаг. Орой болоод гадаа харанхуй болж эхлэхэд гэрийн бүх гэрлийг гадаа шиг бас бууруулбал илүү зүгээр байдаг. Мелатонин даавар нь нойрны мөчлөгийг зохицуулдаг гол даавар бөгөөд боргоцой булчирхайд ялгардаг. Мелатонин ялгарахад дараах нөхцөл чухал нөлөөтэй. 

1. ГЭРЭЛ БА ХАРАНХУЙ

• Харанхуй орчин: Харанхуй болоход боргоцой булчирхай мелатонин ялгаруулж эхэлдэг.

• Хэт их гэрэл: Шөнийн цагаар хиймэл гэрэл эсвэл цахим төхөөрөмжийн цэнхэр гэрэл нь мелатонины ялгаралтыг бууруулдаг.

Зөвлөмж:

• Унтахын өмнө гэрэл багасгах, дэлгэцийн хэрэглээг хязгаарлах.

• Харанхуй, чимээгүй орчин бүрдүүлэх.

БИЕИЙН ТЕМПЕРАТУР

• Мелатонин ялгарал нь биеийн температур буурах үед нэмэгддэг. Унтахын өмнө байгалийн жамаар биеийн температур бага зэрэг буурч, тархи унтахад бэлтгэгддэг.

Зөвлөмж:

• Унтахаас өмнө хэт халуун орчинд байх, эсвэл хэт халуун хоол, ундаа хэрэглэхээс зайлсхий.

• Сэрүүн өрөөнд унтахыг хичээх.

СЕРАТОНИН БА ТРИПТОФАН

• Сератонин нь мелатонины урьдал бодис бөгөөд триптофан амин хүчлээс үүсдэг.

• Триптофан агуулсан хоол хүнс нь мелатонины үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлнэ.

Зөвлөмж:

• Триптофан агуулсан хүнс: Банана, өндөг, тараг, сүү, самар, загас.

• Өдрийн цагаар нарны гэрэлд байх нь сератонин ялгаралтыг дэмждэг.

БИОЛОГИЙН ЦАГ

• Биеийн дотоод цаг буюу циркадианы хэмнэл мелатонин ялгаралтыг хянадаг.

• Өдрийн цагаар сэрүүн, шөнийн цагаар унтах хэмнэл алдагдвал мелатонины ялгаралт буурна.

Зөвлөмж:

• Тогтмол цагт унтаж, сэрэх хэвшилтэй байх.

• Өдрийн цагаар нарны гэрэлд хангалттай байх.

НАС

• Нас ахих тусам мелатонин ялгаралт буурдаг. Хүүхэд болон өсвөр насныханд мелатонин ялгаралт хамгийн идэвхтэй байдаг.

СТРЕСС БА СЭТГЭЛ ЗҮЙН БАЙДАЛ

• Стрессийн даавар болох кортизол өндөр байх үед мелатонины ялгаралт буурдаг. Манай аутизмтэй хүүхдүүдийн кортизол даавар бусад хүнийг бодвол харьцангүй их байдаг. Энэ нь төдийлөн сайн биш. 

Зөвлөмж:

• Тайвшрах аргуудыг хэрэглэх (йог, амьсгалын дасгал, медитаци).

• Нойрны өмнө хүүхдэд тайван орчин бүрдүүлэх.

ХООЛ ХҮНС БА БУСАД ХҮЧИН ЗҮЙЛ

• Кофеин, архи зэрэг бодис нь мелатонины үйлдвэрлэлийг бууруулдаг.

• Хэт их идэх, эсвэл өлсгөлөн байх нь нойрны чанарт сөргөөр нөлөөлнө.

Зөвлөмж:

• Унтахаас 2-3 цагийн өмнө хөнгөн, шим тэжээлтэй хоол хэрэглэх.

Мелатонин ялгарах нөхцлийг хангаж, нойрыг дэмжих нь хүүхдийн бие махбодь, тархины үйл ажиллагааг хэвийн байлгах чухал үндэс болдог.

МЭДРЭЛИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ӨӨРЧЛӨЛТ

• Аутизмтай хүүхдүүдэд глутамат болон ГАМК (тархины сэргээгч ба дарангуйлагч бодисууд)-ын харьцаа алдагддаг. Энэ нь тархины тайвшрах чадварт нөлөөлж, унтахад саад учруулдаг.

---------------------------------------------------------------------

2. Уламжлалт анагаах ухаан: Нойрны асуудлын тайлбар

ХИЙ, ШАР, БАДГАНЫ ТЭНЦВЭР

• Уламжлалт анагаах ухааны үзэлд хий нь тайван бус байдал, нойргүйдэл үүсгэдэг. Хий нь сэтгэл санааны хэт ачаалал, айдас, мэдрэлтэй холбоотой байдаг.

• Шар (элэг): Элэгний үйл ажиллагааны алдагдал нь цусны дутагдал, толгой халуу оргих байдалд хүргэж, нойрны чанарт нөлөөлдөг. Ялангуяа шөнийн 11:40-03:40 хооронд унтахгүй бол бас элэгтэй хамааралтай байж болно. Энэ бол шарын цаг. Харин өглөө үүрээр сэрчээд байвал энэ нь хийтэй холбоотой байдаг. 

• Бадган: Хэт их тайван байдал буюу бадган ихсэх үед унтах хэт их болох буюу нойр дутмаг болж болзошгүй.

3. НЭМЭЛТЭЭР ӨГӨХ ХҮНС, ВИТАМИНУУД

ВИТАМИН БА ЭРДЭС БОДИС

1. Мелатонин нэмэлтШөнийн цагаар мелатонин нэмэлт өгөх нь хүүхдийн нойрны мөчлөгийг сайжруулдаг.

2. Витамин DДархлаа, сэтгэл санааг дэмжиж, нойрны чанарт сайнаар нөлөөлнө.

Хүнсэнд: Өндөгний шар, загасны тос, сүүн бүтээгдэхүүн.

3. МагниБулчинг тайвшруулж, мэдрэлийн системийг дэмжинэ.

Хүнсэнд: Бууцай, самар, үр тариа.

4. Омега-3 тосны хүчилМэдрэлийн тогтолцоог дэмжинэ.

Хүнсэнд: Тослог загас (яргай, хулд загас), маалингын үр, чиа үр.

СЕРАТОНИН ЯЛГАРУУЛАЛТЫГ ДЭМЖИХ ХҮНС

• Триптофан агуулсан хүнс:Банана, сүү, тараг, самар, өндөг нь мелатонин болон сератонины үйлдвэрлэлийг дэмждэг.

• Нарны гэрэл: Өдөр тутамд 30 минут орчим нарны гэрэлд байх нь сератонин ялгаруулалтыг нэмэгдүүлнэ.

УЛАМЖЛАЛТ ХҮНС БА ЭМЧИЛГЭЭ

• Гэдэс цэвэрлэх (хий дарах): Уламжлалт анагаах ухаанд хоол боловсруулалтыг сайжруулах зорилгоор зөгийн бал, халуун ус, тараг гэх мэт хоол хүнсийг хэрэглэхийг зөвлөдөг.

• Элэгний үйл ажиллагааг дэмжих:Саримс, цагаан гаа, куркума зэрэг нь элгийг дэмжиж, нойрны чанарыг сайжруулдаг.

4. НОЙРНЫ АСУУДЛЫГ ШИЙДЭХГҮЙ БОЛ ГАРАХ ХОР ХОХИРОЛ

СЭТГЭЛ ЗҮЙД ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

• Нойр дутуу байснаар аутизмтай хүүхдийн анхаарал төвлөрөх чадвар буурч, түргэн ууртай, стресстэй болох эрсдэлтэй.

ОЮУНЫ ХӨГЖИЛД ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

• Нойр нь тархины хөгжлийг дэмждэг. Нойргүйдэл нь хэл яриа, сурах үйл явцад сөргөөр нөлөөлнө.

БИЕ МАХБОДИЙН НӨЛӨӨ

• Дархлаа сулрах, жин нэмэгдэх, бодисын солилцооны асуудал үүсэх магадлалтай.

СЭТГЭЦИЙН ЭРҮҮЛ МЭНДЭД НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

• Урт хугацааны нойргүйдэл нь сэтгэл гутрал, түгшүүр үүсгэх эрсдэлтэй.

5. ЗӨВЛӨМЖҮҮД

1. Өдрийн горим баримтлахТогтмол цагт унтуулж, өглөө тогтмол сэрээх. Өдрийн цагаар наранд тоглуулах нь чухал.

2. Амрах орчныг бүрдүүлэхНойрны орчныг нам гүм, харанхуй, сэрүүн байлгах.

3. Физик хөдөлгөөнӨдрийн цагаар хөнгөн дасгал хийлгэх нь шөнийн нойрыг сайжруулдаг.

4. Сэтгэл зүйн дэмжлэгХүүхдийг сэтгэл санааны хувьд тайван байлгахын тулд эцэг эхийн халамж, хайр маш чухал.

Аутизмтай хүүхдийн нойрны асуудлыг шийдэх нь зөвхөн тухайн хүүхдийн амьдралын чанарыг сайжруулаад зогсохгүй гэр бүлийн бүх гишүүдэд эерэг нөлөө үзүүлнэ